Makale

                                                       Ayşe Özmak Mercan

                                                       Ressam, Resim Eğitmeni, Araştırmacı Yazar

           Coğrafya Kaderdir

          Sanatçı ve eseri; ressam ve resmi, heykeltraş ve heykeli, müzisyen ve bestesi vs. her zaman toplumun bir kesimi tarafından merak edilmiş ve gizemli bulunmuştur. Bu durumda da hemen hemen her sanatçının, her ressamın sıklıkla; karşılaştığı nasıl resim yapıyorsun, bu konular nereden geliyor aklına? olmuştur. Bu tür sorular ise bizlerin aklına, sanat felsefesi ve estetik alanının konularını getirmektedir; sanatta yaratma ve yaratıcılık duygulanımı, estetik ve yaratma edimi, esin...

         Sanat bireysel bir etkinliktir. Sanatçı yalnız düşünür yalnız üretir. Yaratma, yaratıcılık özneldir. Her sanatçının beslendiği, etkilendiği ya da kaygılandığı ve ifade etmek istediği duygulanımlar farklıdır. Dolayısıyla, sanatını da bu duygulanımların desteklediği ifade dili ile oluşturmak ister. Kimisi siyasi ve politik konulara, kimisi popüler kültüre, kimisi de dini veya ilmi görüşlere yakındır. Kimisi de tıpkı benim gibi, bireysel-toplumsal kendi kökenini merak eder ve geçmişini araştırarak kaybolmuş ya da yok olmaya yüz tutmuş gelenek ve göreneklerin, kültürün izlerini şimdi de arar ve çalışmalarında yaşatmaya çabalar.

          İlk kimin söylediği kesin bilinmemekle birlikte "coğrafya kaderdir" ifadesini çok doğru bulurum. İbn-i Haldun "Mukaddime" sin de bu sözü ima edercesine uzun uzun coğrafyanın topluma ve insana etkilerini anlatmıştır. Bununla birlikte bu sözü doğrudan ilk defa bir eserinde Ahmet Hamdi Tanpınar' ın kullandığı da biliyoruz. Bu ifadenin, içinde bulunduğumuz modern çağda fiziksel olmasa da kültürel bağlamda hala geçerliliğini koruduğunu düşünüyorum. Coğrafya kaderdir. Anadolu da bizim kaderimizdir. Anadolu kültürünün bir çok uygarlığın kesiştiği bir mozaikten oluştuğunu düşündüğümüz de, ne büyük bir mutluluk... Yunan, Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı, Orta Asya Türk kültürü... Bu toplumda en eski uygarlıktan en yakın tarihlisine kadar her uygarlığın bir izi vardır. Dolayısıyla, tek tek hepimiz farkında olmadan bu uygarlıkların kültürlerinden etkilenmişizdir, yoğrulmuşuzdur. Bu düşünceyi pekiştireyim ve sağlam bir zeminde ilerleyeyim. Tarihçi Şerafettin Turan' dan bir alıntı yapayım.

          Orta Asya'dan getirilen öz, İslamiyet ile birlikte yeni bir görünüm kazanmayı sürdürürken Anadolu'da karşılaşılan eski kültürler bu değişmeyi genişletmiş, ona yeni boyutlar kazandırmıştır. Arkasından başlayan Haçlı Seferleri ile Avrupalılarla, batılılarla karşılaşılmış ve Rumeli'ye geçip imparatorluğu kurduktan sonra da onlarla yan yana, kimi kez de iç içe yaşanılmıştır. Giderek Batı, örnek alınarak girişilen düzenleme hareketleri, Batı kültürünün etkilerini daha da artırmış ve hızlandırmıştır. Bütün bu nedenlerle Türkiye Cumhuriyeti' nde bugün varlığını sürdüren Türkiye kültüründe dört köken, dörtlü bir bileşke söz konusudur: Özgün Türk kültürü (Orta Asya)-İslam kültürü (Arap, İran)-Anadolu yerli kültürleri- Batı (Avrupa) kültürü.

          Görüldüğü üzere Turan, Türk kültürünün çok katmanlı yapısının dörtlü bir bileşkeden yani; Özgün Türk kültürü (Orta Asya)-İslam kültürü (Arap, İran)-Anadolu yerli kültürleri-Batı (Avrupa) kültüründen oluştuğunu ifade etmiştir. Bu görüş üzerinden hareket edersek, üzerinde yaşadığımız bölge de -Teke bölgesi- Antalya' da, tarihi geçmişinde bu uygarlıklar ile yaşamış ve kültürel olarak bütün bileşkeler ile yoğrulmuştur. XII. yüzyıldan itibaren dönemin yönetim politikasının etkisi ile bu kültür bileşkelerinden biri olan Orta Asya kültürüne bağlı Yörük/Türkmen yaşam biçimi egemen olmuştur.

           “Yörük” kelimesi, yürümekten türeyen, iyi yol alan, çabuk yürüyen, geçimini hayvancılık yaparak sağlayan gibi farklı anlamlarda kullanılan bir kelimedir. Türkmen ile Yörük aynı anlamdadır. Aradaki fark, Türkmenlerin yerleşik düzene uyum sağlamış olmalarına rağmen, Yörüklerin Orta Asya konar-göçer yaşam tarzlarını değiştirmeden devam ettirmelerinden kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, Orta Asya kültürünün kutsal yer-su inancı, tabiat ve atalar kültlerinin Teke Yöresi Yörüklerinde benzer şekilde devam ettiği görülmektedir. Bu yöre insanının yaşam felsefesinde sürekli olarak kutsalla birlikte olma ve kutsalla uyumlu birlikte yaşama düşüncesi yatmaktadır. Teke Yöresi Yörükleri için, yaşanılan yer ve üzerindeki canlılar kutsallaştırılarak hürmet gösterilen bir mekandır. Dolayısıyla, Yörükler de çiftçilik ve hayvancılığın da yaşamlarını idame ettirdikleri bir uğraşı olmanın dışında kutsallaştırılarak, saygı ve hürmet gösterilerek yapıldığı görülmektedir. Yörüklerin, göçebe yaşamına uyum sağlayan küçükbaş hayvanların başında da keçi gelmektedir. Keçi, onlar için sadece etinden, sütünden faydalandıkları bir hayvan değildir. Onu ailenin bir ferdi gibi görürler ve önemserler. Hatta keçiye verilen önemi, obalarına Sarıkeçili, Karakeçili olarak adlandırmalarından anlayabiliriz.

           Türk mitolojisinde keçi/teke, oldukça saygın bir yere sahiptir. Olumsuz, kötü bir anlam yüklenmemiştir. Aksine Türklerde keçinin, güneşi, ışığı, aydınlığı, erişilmez yerlere erişilebilirliği, yüceliği, bilgeliği; bağımsızlığı, özgürlüğü; kararlılığı; çevikliği, sürati, yazı, bolluğu, bereketi, zenginliği; asaleti, cesareti ve hakimiyeti temsil ettiğine inanılmaktadır. Bunun dışında teke tasvirleri Türk kültüründe, geniş coğrafyayı birleştirici, ayrı ayrı toplumlarda bir milletin milli bilincinin ortak ürünü olarak da görülmektedir. Keçi imgesine yüklenen bu anlamlar yansımasını mühürlerde ve damgalarda da bulur.

Coğrafya kaderdir! Bu coğrafyanın insanı, bu coğrafyanın sanatçısı yaratma arayışında kendine-kökenine dönmeyi tercih ettiğinde Anadolu' nun kozmopolit yapısının arkaik imgelerinden esinlenmeyi tercih etmektedir. Bir kısım Çağdaş Türk Resim sanatçımızın da Orta Asya Türk kültürünün keçi imgesini sıklıkla eserlerinde konu malzemesi olarak kullandığını ve bu imge ile eserlerinin hem biçim hem de içerik olarak güçlendirmeyi tercih ettiklerini görmekteyiz. Bu sanatçılara örnek olarak Fikret Otyam, Mehmet Başbuğ, Akdoğan Topaçlıoğlu, Necati Seydi Ferahoğlu Mehmet Emin Erşan' ı verebiliriz.

            Fikret Otyam

            Fikret Otyam’ın resimlerinde ağırlıklı olarak kullandığı, halk sanatı ile bağlantılı motifler köylü kadın figürleri, çobanlar, küçükbaş hayvan sürüleri, doğa manzaraları, halk sanatı ürünleri, gelenek ve mitolojisine dair figür ve motiflerdir. Otyam’ın en çok işlediği konular genellikle, Anadolu’nun çeşitli yerleri, dağlar, kar altındaki köyler, kocaman bakan gözleri ile genç kadınlar, onların rengârenk kıyafet ve başlıkları, dağ keçileri, Harran Ovası’ dır. Zaman zaman doğaya Türk halk resmi geleneğine göndermelerde bulunmaktadır.

 

      Resim 1: Fikret Otyam, Harran’ dan, 20x25 cm, t.ü.y.b, 2001

            Mehmet Başbuğ

            Başbuğ, Anadolu kırsalını ele aldığı eserlerinde sıklıkla keçi figürleri yer almaktadır. Başbuğ’un resimlerin de keçi figürleri gerçekçi ve doğal görünüme sahiptir. Bununla birlikte arka planlar da soyut mekan algısı hakimdir. Bu dualitenin ise keçi imgelerinin vurgusunu ön plana çıkararak etkileyici bir bütünlük oluşturduğu görülmektedir. Bununla birlikte, Başbuğ’ un keçi tasvirlerinde boynuzlar güç, kuvvet, kudretin ve bağımsızlığın bir göstergesi olarak vurgulanmıştır.

 

      Resim 2: Keçiler, 150x200cm, t.ü.y.b, 2006

              Akdoğan Topaçlıoğlu
            Günümüz figüratif ressamlarından olan Akdoğan Topaçlıoğlu eserlerinde, bir çok
farklı figür ile anlık hareketli görüntülerin duygulanımlarını yansıtmaktadır. Yerel ve
geleneksel konulardan esinlendiği eserlerinde genellikle modern kentli kadın figürleri ile
keçiler, atlar, boğalar birlikte yer almaktadır.
             Topaçlıoğlu’ nun eserlerinde görülen keçi imgeleri anlık fırça vuruşları ile doğal
gerçekliklerinden soyutlanmıştır. Bir rüya ya da hayal dünyasında bulunma hissi veren
imgelerin formu şiirsel bir etki yaratmaktadır. Bununla birlikte son dönem çalışmalarında,
modern-kentli kadın figürleri ile keçi figürlerini birlikte kullanarak kent ve kırsal zıtlığını
vurguladığı görülmektedir. 

 

 

         Resim 3: Akdoğan Topaçlıoğlu, isimsiz, 60x 150 tüyb. 2008

        

          Necati Seydi Ferahoğlu 

          Ressam ve sanat eğitmeni olan Necati Seydi Ferahoğlu, Türk kültürünün mitolojik efsanelerinden esinlenerek, Anadolu’ nun köy görüntüleri kompozisyonlarının vaz geçilmez ögesi olarak kullandığı görülmektedir. Ferahoğlu’ nun eserlerinde keçi figürleri sıklıkla görülmektedir. Renkçi bir anlayışla ürettiği çalışmalarında sıcak ve soğuk renk armonilerinin dengesi üzerine kurulu kompozisyonlarında keçi figürleri kurgunun merkezinde yer almaktadır. Bu durumda keçi figürüne verilen önemin vurgusunu artırmaktadır.

 

     Resim 4: Necati Seydi Ferahoğlu, “İsimsiz”, 20x20 cm. tüab 2008

            Mehmet Emin Erşan

            Ressam ve sanat eğitmeni olan Mehmet Emin Erşan, doğa ve Türk kültüründen esinlenerek, Anadolu kültüründen imgelere eserlerinde sıklıkla yer vermektedir. Kompozisyonlarının vazgeçilmez ögelerinden biride keçi imgesidir. Renk ve biçim ağırlıklı olan çalışmalarında keçilerin hareketli kompozisyonlar içinde yer aldığı görülmektedir.

 

     Resim 5: Mehmet Emin Erşan, "Yayla" 70x70 cm. tüab.

  Kaynakça:

TURAN, Ş. Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınevi.

YILMAZ, E. (2017). Fikret Otyam'ın Resimlerinde Halk Sanatının Etkisi. Art-e Sanat Dergisi

ÖZSEZGİN, K. (1985). Milliyet Sanat

KILIÇ, E. (2013). Çağdaş Türk Resminde Geleneksel Etkileşim. Uluslararası Sosyal Dergisi

KOCA, S. K. (2010). Genel Hatları ile Kültür ve Sembol İlişkisi. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi

AKÇA, G. (2016). Yörüklerin Günlük Yaşantılarının Sanat Eserlerine Yansıması. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi